عاشقان عیدتان مبارکباد

عید فطر، جشن مهار هوای نفسانی

محمدتقی فاضل میبدی استاد حوزه و دانشگاه

«انماهوعیدلمن قبل الله صیامه و شکر قیامه و کل یوم لا یعصی الله فهو یوم عید
عید از آن کسی است که روزه‌اش پذیرفته شده و نمازش را پاداش داده‌اند. هرروزی که در آن روز، خدا را معصیت نشود، تو را روز عید است.»
امام علی(ع)
«روزه هرچند که میهمان عزیز است ‌ای دل / صحبتش موهبتی دان و شدن انعامی» (حافظ)

در انسان قوای سرکشی وجود دارد که هر لحظه ممکن است او را به عصیان وادارد و این سرکشی سر از خودکامگی و لجام‌گسیختگی درآورد. راه‌هایی که ادیان الهی برای تعدیل قوای آدمی پیش‌رو نهاده‌اند، گونه‌گون است، از آن میان روزه‌داری است. خداوند این دستور را نه‌فقط برای امت اسلام که برای همه پیشینیان فرض کرده است (کما کتب علی‌الذین من قبلکم).
در میان تاثیرات سودمندی که روزه‌داری در انسان می‌گذارد، شاید تعدیل قوای انسانی - که جوهره اخلاق است - سرآمد باشد. اینکه قرآن کریم فلسفه روزه را تقوا ذکر کرده است (لعلکم تتقون) اشاره به تحقق این جوهره اخلاقی است و عید فطر عید جشن تعدیل قوای درونی و مهارکردن هواهای نفسانی است، که منشا فسادهای فردی و اجتماعی می‌باشد. در کنار این تاثیر اخلاقی، تاثیر اقتصادی ماه مبارک رمضان است که در روز فطر خود را نشان می‌دهد و آن تساوی و تعادل و از‌بین‌بردن فاصله طبقاتی است. امام صادق می‌فرماید: انمافرض الله الصیام لیستوی به الغنی والفقیر... به‌راستی خداوند روزه را واجب کرد تا به این‌وسیله بین ثروتمندان و فقیران مساوات و برادری به وجود آید و این که سرمایه‌داران رنج گرسنگان را لمس کنند. با این‌حال، ثمرات ماه مبارک رمضان باید در این جهان بازگشت کند. عید فطر عید حیات دوباره آدمیان است و نویدبخش تحولاتی است که در روح و روان آدمی پدیدار شده است. یک‌ماه روزه‌داری تنها امساک ظاهری از خوردن و آشامیدن نبوده است، که تنها چنین امساکی با حقیقت روزه هیچ مطابقت ندارد. در روایتی از پیامبر آمده است: اگر کسی به روزه‌دار بدزبانی کرد یا با او به جنگ و کارزار برخاست، شخص روزه‌دار در برابر چنین کسی نه فحش می‌دهد و نه وارد جنگ می‌شود بلکه در جواب می‌گوید، من روزه دارم. «انما الصوم جنه فاذا کان احدکم صائما فلا یرفث و لا یجهل و آن امروا قاتله او سابه فلیقل انی صائم» روزه چون سپری است که جلو فحش، جهل و جنگ را می‌گیرد و روزه‌داری یک نوع احرام است چرا که محرمات باطنی روزه کمتر از محرمات حج نیست. همچنان که اگر انجام مراسم حج تاثیری در بهبودی زندگی مسلمانان نبخشد و آنان را به‌سوی وحدت نبرد و کینه‌ها را نزداید و مسلمانان را از فقر و فلاکت نرهاند، نمی‌توان نام آن را حج گذاشت. رمضان و روزه‌داری چنین است. پیامبر در روایتی فرمودند: پنج چیز روزه را باطل می‌کند: دروغ، غیبت، سخن‌چینی، سوگند ناحق و نظر شهوت. چه‌بسا روزه‌دارانی که تنها گرسنگی و تشنگی تحمل کرده‌اند و حقیقتی از روزه را درنیافته‌اند به فرموده پیامبر «کم من صائمٍ لیس له من صیامه الا جوع و العطش» روزه‌داران بسیاری هستند که آنها از روزه جز گرسنگی و تشنگی بهره‌ای نبرده‌اند. حقیقت ماه مبارک رمضان در آغاز دهه سوم یعنی در شب‌های قدر خود را نشان می‌دهد. روزه‌داران پس از 20روز، به تعدیل قوا و فرونشاندن خشم و شهوت رسیده‌اند، قدر و سرشت و سرنوشت روحی خود را با رهاکردن خود از قید خودی و خشم و تراکم ثروت و قدرت، دوباره می‌سازند. و آثار دهه سوم و شب‌های قدر نیز در روز عید فطر ظاهر می‌شود. واژه «فطر» یعنی شکافتن. باید خود را و جامعه را دوباره، از نو شکافت.
علی(ع) در خطبه عید فطر می‌فرماید: وادو فطرتکم فانها سنت نبیکم؛ زکات فطره خود را بپردازید که این سنت پیامبر است و خداوند این قانون را فرض و واجب کرده است. زکات فطره، علاوه بر گذشت مالی و رهایی از تعلقات دنیوی که بعد اخلاقی آن است، جنبه اقتصادی و اجتماعی آن مورد اهتمام است؛ برای اینکه ماه رمضان، که گفته شد، ماه برابرشدن فقیر و غنی است یعنی باید فاصله‌های طبقاتی در این ماه کاهش یابد. با یک‌ماه امساک و چشیدن رنج گرسنگی حال نوبت آن است که در روز عید فطر فقیران و گرسنگان جامعه را دریابیم. غزالی در کتاب احیای علوم می‌گوید یکی از آداب روزه‌داری آن است که روزه‌دار در روز بسیار نخسبد تا گرسنگی و تشنگی احساس کند. چشیدن رنج گرسنگی از فلسفه‌های مهم این فریضه است تا به درد و رنج گرسنگان ایام سال، به‌ویژه ظلم‌هایی که در این روزها در غزه، عراق و سایر بلاد اسلامی صورت می‌گیرد و شاهد هستیم، آشنا شویم و برای درمان این بلای بزرگ بکوشیم. فقر و گرسنگی در اسلام مورد نکوهش قرار گرفته و هم‌ردیف کفر است. دعای هر روز ماه مبارک این بود: «اللهم اغن کل فقیر» یعنی فقر باید به بی‌نیازی تبدیل شود. بنابر گزارش‌های اخیر یک‌چهارم نقدینگی کشور در دست 600نفر از هفتاد وچند میلیون نفر می‌چرخد! اگر رمضان پایان یابد و عید فطر بگذرد و این مسایل سامان نیابد تو گویی رمضانی در کار نبوده و عید فطری محقق نشده است. گرسنگی در ماه مبارک رمضان یعنی مبارزه با گرسنگی کسانی که همیشه گرسنه‌اند و از فقر و ناداری و نابرابری رنج می‌برند. یعنی مبارزه با کسانی که ثروت‌های بی‌حساب انباشته‌اند و به یاد محرومان و فاقدان شرایط اولیه زندگی دیگر آدمیان نیستند. در عید فطر که جشن بزرگ مسلمین است، باید روح‌های سرکش آرام گرفته باشد، مظلومی در جامعه نباشد و معصیت خدا صورت نگیرد. نمی‌توان نماز عید گزارد و آن روز را مبارک گفت و حال آنکه مشکلات اجتماعی و اقتصادی مسلمین سامان نیافته باشد . کسانی که گرفتار آتش خشم و شهوت قدرتند تعادلی در آنها راه پیدا نکرده است. مسلمین در این ماه مبارک شاهد آدمکشی و نسل‌کشی در غزه و عراق بوده‌اند که صاحبان قدرت و برخی به نام دین برای حفظ قدرت خود آتش خشم خود را بر مردم بی‌پناه فروریخته‌اند. امام علی(ع) فرمود: «روزی که بر خدا معصیت نشود و ظلمی بر سر آدمیان نرود آن روز، روز عید است.»
 امام‌باقر(ع) وقتی که برای نماز عید فطر بیرون می‌آمدند می‌فرمودند: «اللهم انا نرغب الیک فی دوله کریمه تعز بها الاسلام و اهله» یعنی خدایا ما طالب حکومتی هستیم که مسلمین را عزت بخشد و نفاق و دورویی را به ذلت بکشاند. این یعنی روز عید فطر روز عزت مسلمین و ذلت نفاق، دورویی، دروغگویی و عهد‌شکنی است. نماز و زکات عیدفطر نشانه آزادی و رهایی مسلمانان از هرگونه اسارت است. نگرانی مامون خلیفه عباسی از نماز عیدفطر امام هشتم (ع) از این جهت بود که خلیفه ترسید مردم با حقیقت این روز بزرگ آشنا شوند و انسان‌ها تولدی دوباره بیابند و حقیقت خود و اسلام را بازشناسند که در این صورت به ستم خلفای عباسی تن نخواهند داد بااین‌حال امام رضا(ع) را از رفتن به نماز عید بازداشتند. حافظ برای مسلمین در این روز، چنین طلب شادی می‌کند: حافظ منشین بی‌می‌ و معشوق زمانی/ کایام گل و یاسمن و عید صیام است.